خشکسالي چيست؟
تعريف مفهومي خشکسالي: تعاريف مفهومي که در قالب اصطلاحاتي کلي بيان مي شده به افراد کمک مي کند تا مفهوم خشکسالي را درک کنند. بعنوان مثال" خشکسالي عبارت است از يک دوره ممتد کمبود بارش که منجر به صدمه زدن محصولات زراعي و کاهش عملکرد مي شود ".تعاريف مفهومي در تبيين سياستگزاري در زمينه خشکسالي نيز حائز اهميت است. مثلاً خط مشي(سياست کلي) در زمينه خشکسالي در استراليا تلفيقي از آگاهي نسبت به تغييرپذيري نرمال اقليم در تعريف متناظر آن از خشکسالي مي باشد .اين کشور، کمک هاي مالي به زارعان را صرفاً در رخداد"خشکسالي هاي استثنايي" بلاخص زماني که شرايط خشکسالي حادتر از مواردي است که بعنوان جزيي از ريسک عادي مديريت پروژه درنظر گرفته مي شود، ارائه مي کند .تشخيص خشکسالي هاي استثنايي مبتني بر ارزيابي هاي علمي است. پيش از اين زماني که خشکسالي از نقطه نظر سياستگزاري کمتر تعريف شده بود و زارعان درک درستي از آن نداشتند، برخي کشاورزان در مناطق اقليمي نيمه خشک استراليا هر چند سال يکبار تقاضاي کمک هايي براي مقابله با خشکسالي داشتند .
تعريف عملي خشکسالي :
تعاريف عملي به افراد کمک مي کند تا شروع، خاتمه و درجه شدت خشکسالي را تشخيص دهند. براي تعيين شروع خشکسالي تعاريف عملي، ميزان انحراف از ميانگين بارش يا ساير متغيرهاي اقليمي در طول يک دوره زماني را مشخص مي کند. اين امر معمولاً با مقايسه وضعيت فعلي نسبت به متوسط هاي گذشته که غالباً مبتني بر دوره آماري30 ساله است انجام مي شود .حد آستانه تعيين شده به عنوان شروع يک خشکسالي(مثلاً 75 درصد بارش متوسط در طول يک دوره زماني مشخص) معمولاً بيشتر به صورت قراردادي انتخاب مي شود تا بر مبناي رابطه دقيق تأثيرات خاص آن بر محيط .در تعريفي عملي از خشکسالي براي کشاورزي مقدار بارندگي روزانه با مقادير تبخير و تعرق مقايسه مي شود تا سرعت(نرخ) تخليه رطوبت خاک تعيين شود و اين روابط برحسب ميزان تأثيرات خشکسالي بر رفتار گياه(يعني رشد و عملکرد) در مراحل مختلف نمو گياه بيان گردد .تعاريفي نظير اين مورد را مي توان در ارزيابي عملي شدت و اثرات خشکسالي براساس متغيرهاي هواشناسي، رطوبت خاک و شرايط گياه در طي فصل رشد مورد استفاده قرار داد و مستمراً تأثير بالقوه اين شرايط را بر عملکرد نهايي ارزيابي کرد. بعلاوه اين تعاريف عملي در تحليل تناوب شدت و تداوم خشکسالي براي يک دوره تاريخي مفروض نيز کاربرد دارند .ليکن چنين تعاريفي نيازمند داده هاي جوي در مقياس هاي زماني ساعتي، روزانه، ماهانه و ساير مقاطع زماني و احتمالاً داده هاي مربوط به تأثير پذيري از پديده نظير عملکرد محصول بسته به ماهيت تعريف، مورد استفاده قرار مي گيرند. تدوين ماهيت اقليم شناسي خشکسالي يک منطقه، و درک بيشتري از خصوصيات و احتمال وقوع مجدد در شدت هاي مختلف اين پديده بدست مي دهد. اطلاعاتي از اين نوع در تهيه راهبردهاي تقليل اثرات و واکنش اين پديده و طرح هاي آمادگي بسيار سودمند است .
جنبه هاي مختلف در زمينه خشکسالي :
هواشناسي، هيدرولوژيکي، کشاورزي و اقتصادي – اجتماعي.
خشکسالي هواشناسي :
معمولاً براساس درجه خشکي(در مقايسه با مقادير نرمال يا ميانگين) و طول دوره خشکي تعريف مي شود. تعاريف خشکسالي هواشناسي بايستي به صورت موردي براي هر منطقه خاص در نظر گرفته شود چرا که شرايط جوي که موجب کمبود بارش مي شود، از منطقه اي به منطقه ديگر شديداً تغيير مي کند .بعنوان مثال برخي تعاريف خشکسالي هواشناسي معرف دوره هايي از خشکسالي براساس تعداد روزهايي با بارش کمتر از يک حد آستانه خاص هستند .اين سنجه صرفاً براي مناطقي که مشخصاً داراي رژيم هاي بارندگي ادواري هستند مانند جنگل هاي استوايي، اقليم معتدل نيمه حاره يا اقليم مرطوب عرض هاي مياني مناسب است .مناطقي نظير مانائوس(برزيل) نيواورلئان لوئيزيانا(آمريکا) و لندن(انگليس) مثال هايي از اين مناطقند. مشخصه ساير مناطق اقليمي الگوي بارش فصلي است. نظير مناطق مرکزي آمريکا، شمال شرق برزيل ، غرب آفريقا و شمال استراليا .وجود دوره هايي طولاني بدون بارندگي امري عادي در مناطقي نظير اوباها، نبراسکا(آمريکا)، فورتالزا، سئار(برزيل) و داروين(استراليا) است. در اين موارد، تعريفي مبتني بر تعداد روزهايي با بارش کمتر از يک حد آستانه خاص، غير واقعي است. درساير تعاريف رابطه اي مابين ميزان انحراف واقعي بارش به مقادير متوسط ماهانه، فصلي يا سالانه برقرار مي شود .
خشکسالي کشاورزي :
خشکسالي کشاورزي اثرات ويژگي هاي مختلف هواشناسي يا هيدرولوژيکي خشکسالي را به اين پديده کشاورزي بويژه کمبود بارش، اختلاف بين تبخير و تعرق واقعي و پتانسيل، کمبود رطوبت خاک، افت سطح آب زيرزميني يا مخزن و ... مرتبط مي سازد. نياز آبي گياه بستگي به شرايط جوي غالب، خصوصيات زيستي گياه خاص، مرحله رشد آن و خصوصيات فيزيکي و بيولوژيکي خاک دارد .تعريفي خوب از خشکسالي کشاورزي آن است که بتواند حساسيت متغير گياهان زراعي را در طي مراحل نمو گياه از سبز شدن تا بلوغ لحاظ نمايد .کمبود رطوبت در لايه هاي فوقاني خاک به هنگام کاشت مي تواند باعث تأخير جوانه زني شود که موجب کاهش تراکم بوته در هکتار و نقصان عملکرد نهايي گردد .ليکن چنانچه رطوبت خاک فوقاني(سطح الارضي) براي نيازهاي مراحل اوليه رشد کافي باشد کمبودهاي رطوبتي درلايه هاي زيرين خاک در صورت تأمين نيازهاي آبي گياه بوسيله بارندگي يا آبياري بر عملکرد نهايي گياه تأثير چنداني نخواهد داشت .
خشکسالي هيدرولوژيکي :
خشکسالي هيدرولوژيکي با تأثيرات دوره هايي از نقصان ريزش هاي جوي(شامل برف) بر منابع تأمين هاي آب هاي زيرزميني يا سطحي همراه مي شود(جريان رودخانه ها، مخازن ، درياچه ها و آب زيرزميني) .فراواني و شدت خشکسالي هاي هيدرولوژيکي غالباً‌در مقياس يک آبخيز يا حوزه آبريز رودخانه بيان مي شود. گرچه همه خشکسالي ها از کمبود بارش منشأ مي گيرند ليکن هيدرولوژيست ها بيشتر به اين موضوع توجه دارند که اين کمبود چگونه در سيستم هيدرولوژيکي ظاهر مي شود؟ خشکسالي هاي هيدرولوژيکي معمولاً با تأخير بيشتري نسبت به خشکسالي هاي هواشناسي يا کشاورزي رخ مي دهند .زمان بيشتري طول مي کشد تا اثر کمبود بارش در اجزاء سيستم هيدرولوژيکي نظير رطوبت خاک، جريان رودخانه و سطح مخازن و آب هاي زير زميني نمايان شود .در نتيجه زمان اين تأثيرات با ساير موارد موجود در ديگر بخش هاي اقتصادي يکسان نيستند چرا که بخش هاي مختلفي براي تأمين آب موردنياز خود به اين منابع متکي هستند. مثلاً کمبود بارش مي تواند موجب تخليه سريع رطوبت خاک شود که تقريباً بلافاصله براي متخصصان کشاورزي مشهود است ولي اين کمبود بر سطح آب مخازن تا ماه ها بر توليد نيروي برق آبي يا مصارف تفريحي تأثير نمي گذارد .بعلاوه آب موجود در سيستم هاي ذخيره هيدرولوژيکي(مثلاً مخازن، رودخانه ها) معمولاً در مقاصدي مختلف و رقابتي(مانند کنترل سيلاب، آبياري، تفرج، کشتيراني، نيروي برق آبي، زيستگاه هاي حيات وحش) بکار مي رود .رقابت بر سر آب در اين سيستم هاي ذخيره اي در طي دوره خشکسالي شدت مي گيرد و منازعات مابين استفاده کنندگان آب به طرز قابل ملاحظه اي افزايش مي يابد .
خشکسالي هيدرولوژيکي و آمايش سرزمين(کاربري اراضي)
گر چه اقليم عامل اوليه اي در بروز خشکسالي هيدرولوژيکي است ولي ساير عوامل نظير تغييرات کاربري اراضي(مانند جنگل زدايي)، تخريب اراضي و ساخت سدها همگي بر خصوصيات هيدرولوژيکي حوزه اثر مي گذارند .چون مناطق مختلف بوسيله سيستم هاي هيدرولوژيکي به هم مرتبطند، تأثير خشکسالي هيدرولوژيکي به مرزهايي فراتر از منطقه کمبود بارش گسترش يابد. مثلاً خشکسالي هواشناسي ممکن است شديداً بخش هايي از شمال کوه هاي راکي و دشت هاي بزرگ شمالي آمريکا را تحت تأثير قرار دهد ليکن از آن جا که رودخانه ميسوري و شاخه هايش اين منطقه را به سمت جنوب زهکشي مي کنند امکان بروز تأثيرات هيدرولوژيکي مشهودي در پايين دست جريان وجود دارد .مشابها، تغييرات در کاربري اراضي بالا دست مي تواند خصوصيات هيدرولوژيکي نظير مقادير نفوذ و رواناب را تغيير داده و باعث متغيرتر شدن جريان و تشديد رخداد خشکسالي هيدرولوژيکي در پايين دست شود .مثلاً در کشور بنگلادش فراواني وقوع کم آبي به دليل تغيير کاربري اراضي که داخل کشور و کشورهاي همسايه رخ داده، افزايش يافته است. تغيير نحوه استفاده از اراضي يکي از راه هايي است که طي آن فعاليت هاي بشر فراواني پديده کم آبي را حتي بدون آن که تغييري در وقوع خشکسالي هاي هواشناسي مشاهده شده باشد، تغيير مي دهد .
پيامد اثرات خشکسالي :
پيامد اثرات توأم با خشکسالي هاي هواشناسي، کشاورزي و هيدرولوژيکي تفاوت هاي آن ها را بيشتر آشکار مي کند. زماني که خشکسالي آغاز مي شود بخش کشاورزي بدليل وابستگي بيش از حد به ذخيره رطوبتي خاک، معمولاً نخستين بخشي است که تحت تأثير قرار مي گيرد .در طي دوره هاي ممتد خشکي، چنان چه کمبود بارش ادامه يابد رطوبت خاک به سرعت تخليه مي شود در اين صورت اتکاء مردم به ساير منابع آبي بايستي تأثيرات اين کمبود را مرتفع سازد مثلاً آن هايي که متکي به منابع آب هاي سطحي(نظير مخازن و درياچه ها) و آب هاي زيرزميني هستند معمولاً ديرتر از سايرين تحت تأثير قرار مي گيرند .يک خشکسالي کوتاه مدت که 3 تا 6 ماه به طول مي انجامد بسته به خصوصيات هيدرولوژيکي سيستم و نيازهاي مصرف آب احتمالاً تأثيرات اندکي بر اين بخش ها به همراه دارد .زماني که بارش به حالت نرمال برمي گردد و شرايط خشکسالي هواشناسي پايان مي پذيرد، تا زمان احياء مجدد منابع آب هاي سطحي و زير سطحي پيامدهاي سوء اين پديده ادامه مي يابد .در ابتدا ذخاير رطوبت خاک و به دنبال آن جريان هاي سطحي، مخازن و درياچه ها و آب هاي زيرزميني جايگزين مي شود.
ممکن است اثرات خشکسالي در بخش کشاورزي به دليل وابستگي آن به رطوبت خاک سريعاً از بين برود ليکن در ساير بخش ها که متکي به ذخاير سطحي و يا زيرسطحي آب هستند تا ماه ها يا حتي سال ها طول بکشد .استفاده کنندگان از آب هاي زيرزميني که معمولاً آخرين افرادي هستند که به هنگام بروز خشکسالي تحت تأثير آن قرار مي گيرند ديرتر از سايرين بازگشت به وضعيت عادي سطح آب زيرزميني را تجربه مي کنند. طول دوره تجديد ذخيره منبع تابعي از شدت و تداوم خشکسالي و مقدار بارش دريافتي است .
خشکسالي اقتصادي - اجتماعي :
تعاريف اقتصادي - اجتماعي خشکسالي تلفيقي است از عرضه و تقاضاي برخي کالاهاي اقتصادي با اجزاء خشکسالي هواشناسي، هيدرولوژيکي و کشاورزي .اين مورد با ساير انواع پيش گفته، ا آن جهت تفاوت دارد که وقوع آن بستگي به فرايندهاي زماني و مکاني عرضه و تقاضا براي تعريف يا تشخيص خشکسالي ها دارد. عرضه بسياري از کالاهاي اقتصادي مانند آب، علوفه، غلات، ماهي و نيروي برق آبي بستگي به وضعيت جو دارد. بدليل تغييرپذيري طبيعي اقليم عرضه آب در برخي سال ها کافي است ولي در سال هاي ديگر در حد تأمين نيازهاي انسان و محيط زيست نيست .خشکسالي اقتصادي - اجتماعي زماني رخ مي دهد که تقاضا براي يک کالاي اقتصادي بدليل نقصان عرضه آب از حاصل کمبود بارش از ميزان عرضه فزوني مي گيرد. بعنوان مثال در اروگوئه در سال 89-1988 خشکسالي موجب کاهش قابل ملاحظه اي در توليد برق آبي شد بدين دليل که نيروگاه هاي برقي بجايي استفاده از ذخاير آب متکي به جريان هاي سطحي بودند. کاهش توليد برق آبي دولت را واداشت تا اقدام به ورود سوخت گران تر نفت نمايد و با استفاده از ابزارهاي تبديلي انرژي نيازهاي مردم را برآورده سازد .در اکثر موارد، تقاضا براي کالاهاي اقتصادي در نتيجه افزايش جمعيت و مصرف سرانه رو به تزايد است. عرضه محصولات نيز ممکن است بدليل بهبود راندمان توليد و فنآوري يا ساخت مخازني که ظرفيت ذخيره آب را افزايش مي دهد، بيشتر شود .اگر هر دو کميت عرضه و تقاضا افزايش يابد عامل(فاکتور) حساس نرخ نسبي تغيير است. اگر تقاضا سريع تر از عرضه افزايش يابد، اثرات سوء و ميزان وقوع خشکسالي در آينده همسو با روند عرضه و تقاضا افزايش خواهد يافت .
